کتاب قابوسنامه با چه هدفی نوشته شد؟
قابوس نامه که عنصرالمعالی در مقدمه کتاب از آن به “نصیحت نامه” یاد می کند یکی از منابع ادبیات تعلیمی و تربیتی اواخر قرن پنجم هجری است که در حوزه اخلاق و ارشاد جایگاه خاصی داشته و از نظر تاریخی نیز حاوی اطلاعات ارزشمندی درباره تاریخ، فرهنگ، آداب و رسوم، احوال اجتماعی، سیاسی، اقتصادی، دینی و علمی به ویژه سرزمین گلستان امروزی پیش از حمله مغول است.
حکایتهای تعلیمی یکی از گونههای ادبیات داستانیاند. این نوع داستانی در ادبیات کلاسیک فارسی برای بیان حکمتها و انتقال معناهای گوناگون، کاربرد داشته است و پژوهش ساختاری با رویکرد روایت شناسی در این زمینه، میتواند ویژگی روایتهای گذشته را دقیقتر نشان دهد. حکایتهای تعلیمی قابوسنامه و سیاستنامه که امیر عنصرالمعالی و خواجه نظامالملک از آنها برای انتقال آموزههای تعلیمی، سیاسی و کشورداری خود بهرهبردهاند، جزء متنهای روایت بنیاد بهشمار میروند. این متنها ویژگیهای روایی درخور توجهی دارند.
بهترین شرح قابوسنامه از نشر تیرگان
در کتاب قابوسنامه انتشارات تیرگان، خانم دلیرکوهی به نگاشتن عبارت های دشوار پرداخته است و سعی کرده است مفاهیم سخت و صعب آن را تا حدی که به اصل کتاب صدمه وارد نشود و به محتوای اصلی وفادار بماند بازگردانی کند.
در این کتاب تک تک باب ها و حکایات به فارسی ساده و روان برگردانده شده تا علاقه مندان بتوانند از کلمه به کلمه این اثر گرانقدر بهره برده و تا حد امکان با به کار گیری نصایحی که عنصرالمعالی به آن ها تاکید داشته، به سعادت و خوشبختی دست پیدا کنند.
چرا باید کتاب قابوسنامه نشر تیرگان را بخوانیم؟
عنصرالمعالی کتاب «قابوسنامه» را به صورت پندنامهای برای فرزندش گیلان شاه نوشته و همین صفت بارز یعنی صمیمیت و صداقت نویسنده اصالتی برجسته و ممتاز به کتاب بخشیده است. نوشتههای او را میتوان سخنی از دل برخاسته برشمرد که به همین سبب است که بر دل مینشیند. عنصرالمعالی از آن دسته ناصحان نیست که خود بر مسند بلند اخلاق و پرهیزگاری به تفاخر تکیه میزنند و دیگران را در زیر، آلودهدامن و حقیر میبینند. وی با کمال صمیمیت وهمدلی از لغزشهای جوانی خود یاد میکند و بد و خوب هر چیز را مینمایاند.
گذشته از اسلوب ساده و نثر دلانگیز عنصرالمعالی و لطف ذوق و حسن تعبیر او در نویسندگی، آنچه در قابوسنامه موجب شگفتی است، وسعت اطلاعات و معلومات وی در زمینههای مختلف است. نگاهی به فهرست ابواب کتاب و موضوعات گوناگونی که در هر یک مورد بحث واقع شده، نشان میدهد که عنصر المعالی مردی است پرمایه و کتابخوانده و در انواع رشتههای علوم و فنون آن عصر چیزهای فراوانی آموخته است.
درباره نویسنده کتاب: عنصرالمعالی کیکاووس وشمگیر که بود؟
كتاب قابوسنامه دارای یك مقدمه و 44 باب است. در مقدمه، نویسنده درباره چرایی نوشتن این كتاب توضیح داده است. امیر عنصرالمعالی در همه جای این مقدمه پسر خویش گیلان شاه را خطاب قرار داده و او را به برگزیدن راه درست در زندگانی دنیا كه موجب رسیدن به سعادت ابدی در دنیا و آخرت خواهد شد فراخوانده است:” آگاه باش ای پسر، كه روزِ رفتنِ من نزدیك است و آمدنِ تو بر اثرِ من زود باشد، چه امروز تا در این سرای سپنجی [منظور دنیای زودگذر است باید كه بر كار باشی و زادی و پرورشی را كه سرای جاودان را شاید بَرداری؛ و سرای جاودانی برتر از سرای سپنجی است و زاد او از این سرای باید جُست كه این جهان چون كشتزاری است كه از او كاری و از او دِرَوی از بد و نیك”
بابها یا فصلهای كتاب قابوس نامه درباره موضوعهای گوناگونی است كه هم مسایل معنوی را در بر میگیرد و هم مسایل مادی را؛ هم به معنویات و آخرت و آسایشِ آن جهانی میپردازد و هم از مادیات و دنیا و رفاهِ این جهانی سخن میگوید.
باب اول در شناختن ایزد تعالی و تقدس
باب دوم در آفرینش پیغنبران علیه السلام
باب سوم اندر سپاس داشتن از خداوند نعمت
باب چهارم اندر فزونی طاعت از راه توانستن
باب پنجم اتدر شناختن حق پدر و مادر
باب ششم اندر فروتنی و افزونی گهر و هنر
باب هفتم اندر پیشی جستن در سخن دانی و دانش
باب هشتم اندر یاد کردن پندهای انوشیروان عادل
باب نهم اندر ترتیب پیری و جوانی
باب دهم اندر خویشتن داری و ترتیب خوردن
باب یازدهم اندر شراب خوردن و شرط آن
باب دوازدهم اندر مهمانی کردن و مهمانی شدن
باب سیزدهم اندر مزاح و نرد و شطرنج و شرایط آن
باب چهاردهام اندر عشق ورزیدن و رسم آن
بلب پانزدهم ادر تمتع کردن و ترتیب آن
باب شانزدهم اندر آیین گرمابه رفتن و شرایط آن
باب هفدهم اندر خفتن و آسودن و رسم آن
باب هجدهم اندر نخجیر کردن و رسم آن
باب نوزدهم اندر چوگان زدن و شرایط آن
باب بیستم اندر آیین حرب و کارزار کردن
باب بیست ویکم اندر جمع کردن مال و خواسته
باب بیست دوم اندر امانت نگاهداشتن
باب بیست و سوم اندر برده خریدن و شرایط آن
باب بیست و چهارم اندر خانه و عقار خریدن
باب بیست و پنجم اندر اسب و چهار پای خریدن
باب بیست و ششم اندر زن خواستن و شرایط آن
باب بیست و هفتم اندر فرزند پروردن و آیین آن
باب بیست وهشتم اندر دوست گزیدن و رسم آن
باب بیست و نهم اندر اندیشه کردن از دشمن
باب سی ام اندر عقوبت کردن و عفو کردن
باب سی و یکم اندر طالب علمی و فقیهی و مدرسی
باب سی و دوم اندر تجارت کردن و شرایط آن
باب سی و سیوم اندر ترتیب سیاقت علم و طب
باب سی و چهارم اندر علم نجوم و هندسه
باب سی و پنجم اندر رسم شاعری و آیین آن
باب سی و ششم اندر آداب خنیاگری کردن
باب سی و هفتم اندر آداب خدمت کردن پادشاهان
باب سی و هشتم اندر آداب ندیمی کردن
باب سی و نهم اندر آیین کاتب و شرایط کاتبی
باب چهلم اندر شرایط وزیری و پادشاه
باب چهل و یکم اندر رسم سپاهسالاری
باب چهل و دوم اندر آیین و شرایط پادشاهی
باب چهل و سوم اندر آیین و رسم دهقانی و هر پیشه گانی
باب چهل و چهارم اندر آیین جوانمردی
کیکاووس پیش از نگارش کتاب مستقیما شرایط و موقعیت های زیاد و متفاوتی را تجربه کرده است؛ از شاهزاده و امیر گرفته تا رعیت و درباری و سرباز. او از راه و رسم حکومت و سلطنت تا شیوه ی درست زندگی را در این کتاب برای پسرش شرح می دهد. قابوسنامه تصویر بسیار کاملی از جامعه ایران در قرون میانه ارائه میدهد که از دیدگاه یک اشرافزاده که درک دقیقی از مسائل مربوط به زندگی رعایا دارد، بیان میشود. در فصلهای چهل و چهارگانه کتاب به طیف وسیعی از موضوعات پرداخته شدهاست که نشان میدهد چه در انجام کارهای شخصی و چه در انجام کارها و مشاغل مختلف، چگونه باید در دنیا، زندگی خوب، شریف و مفیدی داشت و خود را برای آخرت آماده کرد.
“و اگر شاعر باشی، جهد کن تا سخن تو سهل و ممتنع باشد و بپرهیز از سخن غامض. و چیزی که تو دانی و دیگران را به شرح آن حاجت باشد مگوی؛ که شعر از بهر مردمان گویند، نه از بهر خویش”
متن کتاب ساده و روان است و نویسنده از حشو و سخن زائد در آن دوری جسته؛ از سجع و تصنع پیراسته و در عوض، به ایجاز و سلاست آراستهاست. زبان کتاب به فارسی معیار امروزی نزدیک است؛ اگرچه تعدادی از واژگان باستانی را در خود حفظ کردهاست. استفاده از کلمات عربی معتدل است و نحوه بیان آن صریح و بدون زینت بلاغی یا استفاده از عبارات متوازن است. اگرچه نویسنده عموماً کلامی بسیار ساده دارد که همگان بهره لازم را ببرند، اما گاهی اصطلاحات فنی رایج در موضوعات مورد توصیف خود را هم معرفی میکند. کیکاووس در قابوسنامه شعری به زبان طبری (مازندرانی) نیز سرودهاست که در قرن چهارم گویش متداول در گرگان قدیم بودهاست.
کتاب قابوسنامه از منظر بین المللی
قابوسنامه چندین بار به زبانهای ترکی ترجمه شدهاست. قدیمیترین نسخه از ترجمههای ترکی این کتاب که در حال حاضر شناخته شدهاست، متعلق به قرن چهاردهم میلادی است که مصطفی شیخاوغلو در زمان سلطنت گرمیان در آناتولی، به زبان ترکی قدیم آناتولی برگرداند و نسخهای از آن امروزه در کتابخانه و اسناد ملی مصر نگهداری میشود. در سال ۸۳۵ هجری یا ۱۴۳۱ میلادی، به دستور سلطان مراد دوم عثمانی، شخصی به نام مرجمک ترجمه جدیدی به زبان ترکی عثمانی انجام داد. ترجمهای متأخر به ترکی هم توسط نظمزاده مصطفی در سال ۱۱۱۷ هجری برابر ۱۷۰۵ میلادی، تهیه شد. همچنین نسخهای به زبان ترکی تاتاری توسط قیوم ناصری در ۱۳۰۰ هجری برابر ۱۸۸۲ میلادی، در شهر کازان چاپ شد. علاوه بر این، ترجمه به ترکی ازبکی نخستین بار توسط محمدرضا آگاهی در سال ۱۹۹۴ میلادی، در تاشکند[۸۰] و ترجمهای به ترکی آذری در سال ۲۰۱۴، توسط بنیاد حیدر علیاف منتشر شدهاست.
در کشورهای غربی، نخستین ترجمه به زبان آلمانی را هاینریش فردریش فون دیز در سال ۱۸۱۱ میلادی، با مقدمهای مبسوط منتشر کرد. این کتاب بر اساس ترجمههای ترکی عثمانی بود و شهرت یافت؛ زیرا یوهان ولفگانگ فون گوته از آن الهام گرفت و به عنوان منبعی برای یادداشتهایش در دیوان غربی–شرقی استفاده کرد. در سال ۱۸۸۶ میلادی، الف کوری اولین ترجمه را به زبان فرانسوی از متن فارسی که رضاقلیخان هدایت منتشر کرده بود، انجام داد. پس از آن قابوسنامه به زبانهای اروپایی دیگری نیز راه یافت. پی بی واچا (۱۹۱۶) و روبن لوی (۱۹۵۱) آن را به انگلیسی ترجمه کردند. سیفالدین نجمآبادی و ولفگانگ کنات (۱۹۸۸) نسخه آلمانی دیگری چاپ کردند. ریکاردو زیپولی (۱۹۹۰) به ایتالیایی برگردانی نوشت و او.س. لِبدوا ترجمهای به زبان روسی (کازان، ۱۸۸۶) را بر اساس ترجمه تاتاری نوشت و بعدها، یوگنی برتلس (مسکو، ۱۹۵۳، ۱۹۵۸) هم نسخه روسی متفاوتی چاپ کرد. اولگا همسر شاهزاده لبدف شهردار کازان در تاتارستان نیز به قابوسنامه علاقمند شد و آن را به زبان روسی برگرداند.
امین عبدالمجید بدوی در ۱۹۵۸ میلادی برگردانی به زبان عربی نوشت و امیران لومتادزه (تفلیس، ۱۹۷۸) هم قابوسنامه را به زبان گرجی ترجمه نمود.
ترجمه ی اسپانیایی این اثر به همت رایزنی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران و توسط انتشارات الموسارا (Almuzara) در ۲۹۲ صفحه منتشر شده است.
مترجم این کتاب به زبان اسپانیایی، دکتر خواکین رودریگز وارگاس در توضیح کار ترجمه کتاب میگوید این ترجمه شامل کل اثر میشود. رودریگز وارگاس همچنین تاکید دارد که ترجمه اسپانیایی بر اساس تصحیح مرحوم غلامحسین یوسفی انجام شده که بهترین تصحیح موجود در زبان فارسی است. دلیل این امر آن است که یوسفی از روی قدیمیترین نسخه(مورخ در سال ۶۲۴) و تطبیق با شماری از نسخههای خطی موجود از کتاب قابوسنامه که چهار نسخه بسیار مهم از آنها عبارتند از نسخه لیدن، نسخه سعید نفیسی، نسخه موزه بریتانیا و نسخه کتابخانه ملی پاریس کار تصحیح را انجام داده است. در ترجمه اسپانیایی، مترجم یک نسخه خطی مهم دیگر را که بعد از بیرون آمدن کار غلامحسین یوسفی پیدا شده است و در کتابخانه آیتالله مرعشی نجفی نگهداری میشود نیز استفاده کرده است.
جملات ناب کتاب قابوسنامه. بهترین جملات قابوسنامه:
ای فرزند خویشتن را به راستگویی معروف کن، تا جایی که اگر به ضرورت دروغ گفتی از تو بپذیرند.
و اما ای پسر افراط را شوم دار.
فرزندم آرام سخن بگو و به آهسته سخن گفتن عادت کن.
ای پسر به دانستن رازی که سودی به تو نمیرساند و به تو ارتباط ندارد رغبت نکن.
فرزندم جز با خود راز خویش مگو و اگر گفتی دیگر رازش مخوان.
فرزندم سرد سخن مباش که سخن سرد تخمی است که از او دشمنی روید.
فرزندم اگرچه دانایی, ولی خویش را نادان شمر تا دَر آموختن بر تو باز و گشاده بمان.
فرزندم اگر چه سخن دان باشی ولی کمتر از آنچه می دانی سخن بگو تا به وقت گفتار وا نمانی.
اما با بیخردان هرگز دوستی مکن که دوست بی خرد از دشمن بخرد بتر بود که دوست بی خرد با دوست از بدی آن کند که صد دشمن ِ با خرد با دشمن نکند. و دوستی با مردم باهنر و نیک عهد و نیک محضر دار تا تو نیز بدان هنرها معروف و ستوده شوی که آن دوستانِ تو بدان معروف و ستوده باشند. و تنهایی دوست دار از همنشین بد.
و با مردم دوستی میانه دار (یعنی در حد اعتدال و میانه روی دوستی کن). بر دوستان به امید دل مبند که من دوستانِ بسیار دارم. دوست خاصّه خویش خود باش و بر اعتماد دوستان از خویشتن غافل مباش چه اگر هزار دوست باشد تورا ، از تو دوستر تو را کس نبوَد.
با خواندن کتاب قابوسنامه چه چیزی در زندگیمان تغییر میکند؟
شنیدن سخن پیران خردمند و مطالعه آثار و تجربه های آنان، برای جوانان فرهیخته و فرهنگ دوست و آینده ساز، روشنی بخش جان و مایه تجربه گران است.
در زمینه ی بعد اجتماعی، عنصر المعالی یک جامعه شناس و مردم شناسی بی نظیر است. در این کتاب از میان مطالب وسیع اجتماعی به مهمترین ابعاد آن یعنی: مردم شناسی، وقت شناسی، می گساری و آداب و رسوم آن، آئین مهمانی کردن و مهمان شدن و نهاد اجتماعی خانواده و حق و حقوق آن، پرداخته شده است. در زمینه بعد تربیتی به موضوعاتی همچون قانون کارما، تعلیم خوبی ها و فضائل و زیر مجموعه های این مقوله و در پایان به اعتدال و میانه روی در تمام امور پرداخته شده است.
arashtirafkan@gmail.com –
یکی از آثار کلاسیک ادبیات پارسی که خواندن آن برای عاشقان ادبیات بسیار دل انگیز است.